Begin december was Martijn Wubbolts van de Natuur en Milieufederatie uit Overijssel te gast bij de VPNG. Vanuit de Provincie Overijssel is de Natuur en milieufederatie gevraagd mee te denken met wijkuitvoeringsplannen om te bezien hoe inwoners warm gemaakt kunnen worden voor de warmtetransitie.
Martijn ziet in de praktijk verschillende vormen van participatie. Aan de ene kant heb je beleidsparticipatie, waarbij het gaat om te komen tot een collectieve keuze. Men kijkt naar inhoud – techniek en financieel – en naar processen. Aan de andere kant heb je de uitvoeringsparticipatie, waarbij de inwoners letterlijk aan de slag gaan.
Bij alternatieve energiesystemen in een wijkuitvoeringsplan (WUP) zie je grofweg drie basisscenario´s terug:
- Een collectieve oplossing
- Men twijfelt nog
- Individuele oplossingen
Qua betrokkenheid zie je grofweg drie groepen die je tegenkomt:
- De groep die alle ins en outs wil weten (de hoger opgeleide, gepensioneerde man)
- De actiegerichte groep. Deze mensen zijn vaak al bezig met andere thema´s die spelen in een wijk en nemen de warmtetransitie er als extra thema bij.
- En een grote groep doet eigenlijk niets.
Door een matrix te maken van de drie scenario´s met deze drie groepen, kan je gericht gaan bekijken hoe je mensen kan faciliteren.
Bij mensen die alle ins en outs willen weten, en het liefst een collectieve oplossing willen, zou je bijvoorbeeld een warmtenet kunnen aanbieden als oplossing. In je participatie kan je dan tegenkomen dat mensen de oplossing wantrouwen, omdat men vindt dat de CO2-uitstoot dan gewoon op een andere locatie plaatsvindt en er wellicht ook andere commerciële belangen meespelen. Geef de groep, die alle ins en outs wil weten, de ruimte om op eigen onderzoek uit te gaan en laat ze komen met een eigen oplossing. Vaak komt men na gedegen onderzoek toch ook uit bij het voorstel van de gemeente.
De actiegerichte groep vindt het leuk om sociaal actief te zijn. Zij kijken minder naar de techniek en willen bijvoorbeeld collectieve inkoopacties opzetten. Als gemeente kan je hen hierin ondersteunen.
De groep die niets doet, heeft hiervoor zeer diverse redenen. Mensen kunnen financieel wellicht weinig tot niets, of mensen hebben geen zin ´in allerlei gedoe´. Voor beide voorbeelden kan je acties bedenken hoe je de inwoners toch actief krijgt.
Je kan ook een groep personen hebben die alle ins en outs willen weten, maar nog twijfelen. Met deze groep zou je bijvoorbeeld een technisch-financiële verkenning kunnen opzetten. Actiegerichte mensen die twijfelen kan je ook ondersteunen en laat weten dat fouten maken er ook bij hoort.
De mensen die bij de groep van de ins en outs horen op individueel vlak, zijn voor zichzelf aan het kijken welke isolatie voor hun woning het beste is, etc. Hier kan je lokale en regionale aanbieders verbinden met deze individuele inwoners, zodat ze de beste keuze kunnen maken.
Heb aandacht voor het sociale component van de warmtetransitie
Zeggenschap
Participatie is niet het neerleggen van de opgave bij de inwoners. Een gemeente had via de raad vastgelegd dat de bewoners met een plan moesten komen en de gemeente zou dat wel faciliteren. De kaders waren niet vastgelegd en er zijn ook weinig inwoners actief geworden. Denk vooraf na over welke rollen je de gemeente toekent en welke regels we hanteren.
Inclusiviteit
Stop niet met communiceren, ook als je het zelf even niet meer weet. Maak een gebieds- en netwerkanalyse in sociale en fysieke zin. Sluit aan bij wat bewoners belangrijk vinden, willen en kunnen. Communiceer regelmatig over het proces, ook als er nog geen concrete uitvoeringsstappen zijn, want ook andere thema´s in de leefomgeving zijn van invloed op je plan. Denk hierbij bijvoorbeeld aan beschermde diersoorten en het isoleren van huizen.
In de praktijk zie je dat het bestuur zegt dat ze wil samenwerken met inwoners om de warmtetransitie-opgave voor elkaar te krijgen, maar in de praktijk zie je dat ditzelfde bestuur zich tamelijk autoritair gedraagt. En deze houding zorgt voor een mismatch tussen de verwachtingen van de lokale politiek en de inwoners. Als gemeente moet je in die gevallen terug naar de raad om de kaders en regels duidelijk te krijgen. Je zal zien dat inwoners zich tegen het beleid gaan verzetten en dan bereik je helemaal niets. Er zijn maar weinig inwoners die de weg naar een gemeenteraad weten te vinden om de mismatch te slechten.
Samenhang in- en extern
Bewonersinitiatieven zitten vaak alleen met beleidsmedewerkers van gemeenten om tafel. Ze ontmoeten geen ambtenaren met andere functies en zien al helemaal geen raadsleden. Zorg dat je vanuit de gemeente met meerdere disciplines met inwoners aan tafel zit.
Overschat niet dat je bijvoorbeeld werkzaamheden in een wijk kunt koppelen. Het vervangen van het riool en direct de leidingen van een warmtenet organiseren klinkt goed, maar is in de praktijk zeer moeilijk uit te voeren.
Een samenhangende aanpak voor de warmtetransitie is op dit moment erg complex. In de praktijk wordt de warmtetransitie vooral sectoraal benaderd.
Arrangementen
Leg de verantwoordelijkheid niet bij inwoners, terwijl je aanbod niet geregeld is. Een arrangement is hierbij het geheel van regelingen, loketten, initiatieven, activiteiten en menskracht die je binnen je gemeente hebt om de warmtetransitie te realiseren. Denk hierbij aan afzenderschap, coaches, energieadviseurs, een energieloket, subsidies, etc.
Leervragen uit de praktijk
1) Hoe betrek je een goede afspiegeling van de wijk in je participatietraject?
Veelal staat er een groep op die zegt te spreken namens de wijk. Controleer of deze groep ook echt de hele wijk vertegenwoordigt of slechts een deel. Ga gewoon eens bij de lokale supermarkt staan en vraag de bewoners naar hun mening.
2) Wat moet je als gemeente regelen zodat je als gemeente hoog op de participatieladder zit?
Een raad die alles op papier heeft gezet en vervolgens verwacht dat er zaken veranderen, dat werkt niet. Zorg voor procesondersteuning, zowel voor mensen binnen de gemeentelijke organisatie als voor inwoners die opstaan en mee willen denken. Zonder begeleiding van inwoners dreigt het proces al weer snel stil te vallen.
Dit webinar werd georganiseerd door de vakgroep Energietransitie bij de VPNG. De presentatie van Martijn vind je in het forum van de VPNG en de complete opname bij de vakgroep.