Verslag: Burgerberaad

Burgerberaad, de ultieme vorm van participatie bij transformaties? Eva Rovers van Bureau Burger Beraad en Niesco Dubbelboer vertellen ons er in dit webinar meer over.

Eva is politiek denker, schrijver en kunsthistoricus. Ze vindt dat het hoog tijd wordt voor een nieuwe invulling van het burgerschap. In haar boek “Nu is het aan ons. Oproep tot echte democratie” pleit Rovers voor een herziening van het democratische systeem. Niet een democratie waarin de burger slechts eens in de vier jaar politieke macht heeft, maar een systeem waarin de burger écht participeert

Niesco Dubbelboer van Agora Europa. Zij zijn een partnerschap aangegaan met Bureau Burger Beraad en al meer dan 30 jaar bezig met interactieve beleidsvorming, participatie, referenda en nu ook het burgerberaad.

Eva geeft in de inleiding aan dat inmiddels het Burgerberaad opgenomen is in bijna dertig coalitieakkoorden, sinds de laatste gemeenteraadsverkiezingen. In de Tweede Kamer zijn er inmiddels twee moties aangenomen voor een Burgerberaad en hopelijk in april een derde. “Dat is mooi” geeft Eva aan, tegelijkertijd ziet ze ook een gevaar dat op iedere vorm van participatie het label Burgerberaad wordt geplakt. Ze wil ook echt aan kwaliteitsbewaking doen, “hartstikke leuk als er burgerberaden worden georganiseerd, maar als je het doet, doe het alsjeblieft goed”, geeft Eva mee. Er is anders sprake van een enorm afbreukrisico, als er niet op de juiste wijze vorm aan wordt gegeven.

Eva maakt zich al een paar jaar zorgen om de democratie, veel mensen om haar heen die afhaken, wantrouwen hebben richting de politiek en het idee hebben dat ze zelf heel erg machteloos zijn ten opzichte van grote problemen waar we als samenleving mee te maken hebben. Of dit nu lokaal is, in je eigen straat of de grote landelijke of internationale politiek. “We hebben gewoon een sterke leider nodig”, is ook een signaal dat Eva steeds vaker hoort. Daar maakt ze zich juist zorgen over, volgens haar hebben we niet minder maar juist meer democratie nodig.

Eva wil duidelijk aangeven dat ze burgerberaden ziet als een aanvulling op de representatieve democratie. Burgerberaden gaan geen gemeenteraden of de Tweede Kamer vervangen, het is echt een aanvulling op. “Dat is ook echt nodig”, aldus Eva. “Het idee van een representatieve democratie is dat iedereen in de samenleving zich kan herkennen in het bestuur in de volksvertegenwoordiging en zich ook kan herkennen in diegene met macht. Maar als je gaat kijken naar hoe die verdeling in Nederland is dan zie je dat die verdeling niet zo heel representatief is”, laat Eva weten. Via een aantal grafieken laat Eva zien dat er in veel gemeenten na de gemeenteraadsverkiezingen maar een klein deel van de inwoners zich herkennen in de coalitie die gevormd is.

Eva geeft aan dat we het veel hebben over dat inwoners weinig vertrouwen hebben in de democratie, maar Nederland scoort internationaal gezien heel erg goed. Nederlanders hebben veel vertrouwen in de Nederlandse democratie. Dat wil zeggen dat ze erop vertrouwen dat we eerlijke verkiezingen hebben, dat we een onafhankelijke rechtspraak hebben, dat we vrijheid van meningsuiting hebben en onafhankelijke journalistiek. Daar scoren we heel hoog op en zitten we in de top vier van Europa. Er is dus echt ook wel vertrouwen in de democratie, maar er is een stuk minder vertrouwen in de politiek en in de overheid. Dat is problematisch, dit zijn onderstromen in een nu nog hechte samenleving, die heel snel kunnen escaleren.

Interne kwetsbaarheden
Eva spreekt over een aantal interne kwetsbaarheden binnen de huidige democratie:

Nederland is echt een diploma-democratie, dat wil zeggen hoe meer diploma’s je hebt, hoe meer toegang tot de macht. In Nederland heeft 65% van de inwoners een praktische opleiding, 65% heeft maximaal een MBO opleiding en in de Tweede Kamer is dat 5%. Dit soort verschillen is veel te groot. Er wordt beleid ontwikkelt wat behoorlijk vervreemdend is voor een groot deel van de bevolking en soms ook gewoon ronduit nadelig. Niet omdat politici dit bewust doen, maar ze zitten in een andere belevingswereld en hebben blinde vlekken voor de mensen met een andere achtergrond.
Steeds meer mensen haken af van de democratie. Dit komt onder andere terug in het rapport van Josse de Voogd en René Cuperus, Atlas van afgehaakt Nederland. Het gaat vooral over regio’s buiten de grote steden. Waar steeds meer voorzieningen verdwijnen. Dat het lijkt dat het er niet toe doet dat zij ook openbaar vervoer hebben, of een postkantoor of een ziekenhuis of basisschool. Die worden één voor één weggehaald. Dit zie je ook steeds meer in bepaalde wijken van grote steden, waar mensen niet het gevoel hebben dat ze beschermd of vertegenwoordigd worden door de politiek.
De manier waarop we participatie hebben georganiseerd. Nederland doet ongelooflijk veel met participatie, er zijn heel veel initiatieven. Maar vaak pas heel laat in het proces wordt de samenleving meegenomen. Vaak als plannen al best ver gevorderd zijn, wordt er nog inspraak georganiseerd. Daarnaast hebben inwoners weinig zeggenschap, dat leidt tot veel teleurstelling. Verder wordt de inspraak zo georganiseerd dat er vaak dezelfde mensen naartoe gaan. Mensen die bijvoorbeeld al bovengemiddeld geïnteresseerd zijn in de politiek of in het onderwerp, vooral veel mensen boven de vijftig en hoogopgeleid. Wat dus ook naar bestuurders toe een verkeerd beeld geeft van wat er leeft in de samenleving.
De manier waarop we de democratie georganiseerd hebben. In het boek van Herman Tjeenk Willink, kan de overheid crises aan? geeft hij antwoord op deze vraag. Nee, de overheid kan dat niet aan want vaak zijn zij ook verantwoordelijk voor die crisis door bepaalde politieke keuzes. Bijvoorbeeld klimaat, de stikstofproblematiek of jeugdzorg.

Demonstraties
Al deze kwetsbaarheden zorgen ervoor dat steeds meer mensen afhaken van de democratie en ook hun onvrede uiten door verschillen protesten en demonstraties. Eva wil duidelijk aangeven dat demonstraties een zeer gezond teken zijn van een goede democratie, je moet demonstraties en protesten niet willen voorkomen. In tegendeel, het is een heel gezond element. Wat opvallend is, is dat Nederland van oudsher geen protestland is, maar je ziet dat de afgelopen jaren steeds meer gedemonstreerd wordt en dat het maatschappelijk onbehagen groeit. Dit is nog een gezond teken, maar de kwetsbaarheden kunnen ook leiden tot geweld, zoals de verschillende corona-rellen.

Corona-burgerberaden
Eva geeft aan dat de corona-rellen voorkomen hadden kunnen worden. In andere landen werden bijvoorbeeld corona-burgerberaden georganiseerd. Deze vonden uiteraard allemaal online plaats. Het mooie aan deze beraden was dat er adviezen en aanbevelingen werden gegeven die vaak op andere plekken met vallen en opstaan pas later bereikt werden. Uit die vroege beraden kwamen bijvoorbeeld al adviezen als, let op met toenemend huiselijk geweld, let op voor toenemende eenzaamheid, let op met gezinnen die geen vier schermen hebben voor al die kinderen die online onderwijs moeten volgen. Daar kon al heel vroeg ingezoomd worden op dat soort problemen.

Wat is een burgerberaad?
“Een burgerberaad is een gelote groep inwoners, die een groot maatschappelijk probleem gaan onderzoeken en gaan bespreken, om vervolgens tot aanbevelingen te komen”, zegt Eva. “Idealiter met een politiek mandaat”.

Het zijn nadrukkelijk geen mensen die zich hebben opgegeven, je kunt je niet opgeven voor een burgerberaad. Die mensen worden geloot. In Frankrijk zijn bijvoorbeeld 255.000 mensen willekeurig geloot om mee te denken met het klimaatbeleid. Deze mensen zijn gebeld en geappt met de vraag om mee te denken. Ongeacht opleiding of interesse in het onderwerp. Zij werden hiervoor benaderd om gewoon als mens zijn of haar inbreng te geven. Na deze loting konden mensen aangeven of ze hier aan mee wilden werken, toen volgde er nog een gewogen loting. Dit houdt in dat er door middel van bepaalde kenmerken bepaald werd, welke mensen uiteindelijk mochten deelnemen. In Frankrijk waren deze kenmerken bijvoorbeeld dat evenveel mannen als vrouwen moesten deelnemen, er werd gekeken naar de leeftijdsopbouw, mensen met verschillende opleidingsniveaus en alle mogelijke beroepen. Een ander kenmerk kan bijvoorbeeld zijn de regio, om te voorkomen dat alleen mensen uit de grote steden meedoen of uit bepaalde wijken. Op die manier wordt geprobeerd om een zo goed mogelijke afspiegeling van de samenleving te krijgen. Uiteindelijk zijn er in Frankrijk 150 mensen geloot om deel te nemen. Er waren zeven weekenden waarin ze elkaar spraken en leerden over het onderwerp.

Hoe werkt een burgerberaad?

Het begint met een helder mandaat, er moet een duidelijke opdracht/vraag liggen die voorgelegd wordt aan de samenleving
Leren en uitwisselen. De eerste vraag aan een tafel is vaak, wat is voor jouw belangrijk in het leven? Dus niet gelijk over de inhoud van het vraagstuk. Het gaat er niet om dat je aan zo’n tafel iedereen overtuigt van jouw mening, maar dat je anderen leert begrijpen. Er wordt dus geen debat gevoerd, maar een dialoog. Vanuit hier gaan ze steeds verder in op het probleem/de uitdaging die er ligt
Dan komen de deelnemers uiteindelijk tot een pakket aanbevelingen.
Dat pakket aanbevelingen gaat vervolgens richting de politiek.

Dan is het niet afgelopen, dan begint juiste de belangrijkste fase. Dat is dat er ook een politieke opvolging moet komen. Daar ging het in Frankrijk ook mis, die grote belofte dat de president alles ongefilterd zou overnemen, kon hij niet waarmaken. Dus heel belangrijk dat er een helder en duidelijk mandaat ligt aan de voorkant met een plan van opvolging.

Wanneer vooral géén burgerberaad organiseren?

Als er geen politiek commitment is
Niet doen om draagvlak te scheppen, het werkt juist precies andersom
Als er geen beleidsruimte is
Ook niet omdat het ‘in’ is, begin er alleen aan als er een vraag ligt en deze vorm daarbij past
Doe het niet vlak voor de verkiezingen
Als je geen vertrouwen hebt in je inwoners

Wanneer dan wel?

Als je polarisatie hebt
Als er een morele kwestie aan de hand is
Als er veel en complexe belangenafwegingen gemaakt moeten worden
Als je oprechte interesse hebt in je inwoners
Als je een inclusief beleid wilt maken

Voorwaarden voor een goed burgerberaad:

Heldere ambitieuze vraag
Geef mensen voldoende tijd
Zorg voor duidelijk mandaat en een goed plan van opvolging
Zorg voor een gewogen loting en nodig mensen persoonlijk uit, dus niet alleen via een brief
Zorg dat het een proces is waarbij de dialoog centraal staat, dus geen debat en zorg daarbij voor goede gespreksleiders
Zorg voor een stevige publiekscampagne
Het allerbelangrijkste is het vertrouwen in de inwoners

Niesco voegt hieraan toe dat je ook goed moet kijken of de cultuur open genoeg is om een burgerberaad een plek te geven.

Een vraag van een deelnemer die voorbij komt is, wanneer er dan voldoende beleidsruimte is? Belangrijk is, geeft Niesco aan, om dit van tevoren goed helder te krijgen. Wat zijn nou die beleidskaders waarbinnen het ook kan en is het dan de moeite waard om een proces als het burgerberaad op te tuigen.

Vraag vanuit Almere, door Anne. Zij zijn een half jaar geleden begonnen met een burgerberaad die zich buigt over de vernieuwing van het stadsdeel. Zij hebben een loting laten doen bij de notaris. Daar kwamen 60 mensen uit naar voren. Hier zijn ze persoonlijk langsgegaan en uiteindelijk waren er achttien deelnemers die representatief waren, qua achtergrond, leeftijd en geslacht. Toen ze gingen starten met de eerste adviesvraag, kregen ze reactie van acht deelnemers en dat waren dan juist weer de ‘usual suspects’. Anne: “Hoe houden we de zogeheten unusual suspects er nou ook bij, op het moment dat we de inhoudelijke discussie gaan starten?”

Eva geeft aan dat je zoveel mogelijk barrières voor deelname weghaalt. Deelname aan een burgerberaad kost tijd en ook assertiviteit en niet iedereen voelt zich hier comfortabel bij. Een idee is om mensen een soort dagvergoeding te geven. Dat hoeft niet veel te zijn, kan zelfs een VVV bon zijn bijvoorbeeld. Het zorgt ervoor dat mensen dan de tijd nemen en soms ook vrij nemen van werk om hieraan te kunnen deelnemen. Of je kunt bijvoorbeeld kinderopvang aanbieden. Daarnaast is het altijd goed om aan de mensen zelf te vragen wat heb jij nodig van ons om deel te kunnen nemen?

Niesco geeft aan, varieer ook van vormen. Bijvoorbeeld tools uit gaming, het hoeft niet altijd praten aan een tafel te zijn. Je hebt hiervoor ook goede procesbegeleiders nodig, die ook de onafhankelijkheid kunnen waarborgen. Er moet sowieso een onafhankelijk voorzitter zijn en het burgerberaad moet van begin af aan echt iets van hun zijn en niet van de overheid. Je moet echt ruimte inbouwen om mensen zelf zaken naar voren te laten brengen. Dat gaat ook om het uiteindelijke advies, dat moet dan niet door ambtenaren geschreven worden maar uit het burgerberaad zelf komen.

Probeer met een onafhankelijke non-profit organisatie samen te werken. En zorg dat je onafhankelijke mensen ook deel laat nemen aan de stuur- en/of werkgroep, maar mooi zou zijn ook de inwoners. Dus niet alleen een ambtelijke stuurgroep.

Er ligt nu vaak veel focus op het burgerberaad zelf, maar Eva geeft aan dat het bestaat uit drie fases. De voorbereiding, het burgerberaad en de opvolging. Je kan het burgerberaad niet goed doen als er geen goede voorbereiding aan vooraf gaat en ook niet wordt nagedacht over de opvolging. Dit naar aanleiding van een vraag, kun je ook een goed burgerberaad organiseren op regionaal niveau? Eva zegt: “Het doet er eigenlijk niet toe of het gaat om een regio of één gemeente. Je moet altijd zorgen dat je verschillende groepen op één lijn krijgt om tot een goed mandaat te komen en voor de opvolging. Het maakt niet uit of dat samenwerkende gemeenten zijn, of één gemeente. Het proces moet je sowieso doorlopen en goed de voorwaarden met elkaar bepalen”.

Vakgroep
Vanuit de VPNG worden collega´s die bezig zijn met een burgerberaad, of hierover aan het nadenken zijn, in een kleiner verband bij elkaar gebracht om zo ervaringen uit te wisselen en van elkaar te leren en informatie te kunnen delen. Binnenkort meer hierover op het VPNG-platform. .

De opname van deze online bijeenkomst kunnen leden van de VPNG terugkijken bij de vakgroep Participatie.
De presentatie staat in het VPNG-forum.