Op 18 januari werd op initiatief van Oubbol Oung van de gemeente Rotterdam bij de VPNG een webinar over de warmtetransitie gehouden. Dat het onderwerp actueel is, blijkt wel uit de bijna 100 aanmeldingen van projectleiders uit heel het land. Bij het webinar waren naast Oubbol ook Donald van den Akker van energiecoöperatie Alex Energie, Haico van Nunen van de hogeschool Rotterdam en de Bouwhulpgroep en Arthur Hinsch van ICLEI te gast.
Geen individuele, maar collectieve aanpak
De gemeente Rotterdam is al een paar jaar bezig met het verduurzamen van bestaande woningen. Een deel van de klimaatdoelstelling zal namelijk moeten komen van het verduurzamen van woningen, maar op dit moment ligt de verduurzaming van woningen pas rond de 1%. Heel ver weg dus van de doelstelling. Het is een lastige opgave omdat je te maken hebt met verschillende wensen en mogelijkheden van nog meer van elkaar verschillende woningeigenaren. De gemeente heeft geprobeerd diverse interventies bij de huishoudens in te zetten, maar deze werden matig ontvangen en succes bleef uit. Hierop is de gemeente gaan inzetten op het samenwerken met initiatieven – collectieven en coöperaties - op wijkniveau. De gemeente biedt hierbij het energieloket 2.0 en biedt inwoners ook aantrekkelijke subsidies en leningen voor het verduurzamen van huizen. Een groot project waar Rotterdam nu aan werkt is een warmtenet.
Externe hulp
De gemeente Rotterdam is een samenwerking aangegaan met een consortium van publieke en private partijen,´Save the Homes´, met het doel om via One-Stop-Shops bijvoorbeeld efficiënt renovatiebeleid uit te rollen of de opzet van lokale energiecoöpraties. Via een zogenaamde klantreis moeten woningeigenaren stapje voor stapje geïnteresseerd gemaakt en geholpen worden om verduurzamingsmaatregelen te treffen, waarbij je kijkt naar advies, ondersteuning en implementatie.
Alex Energie
Rotterdam is de samenwerking aangegaan met Alex Energie om concreet verduurzaming te realiseren in de wijk Prins-Alexander (95.000 inwoners, 45.000 woningen). De aanpak van deze wijk moet het voorbeeld worden voor andere Rotterdamse wijken. Donald van den Akker is initiator en voorzitter van Alex Energie en bewoner. Alex Energie is een coöperatieve vereniging, dus leden zijn de baas en eventuele winst komt weer ten goede aan de leden en aan de wijk voor onder andere sport en cultuur. Een vereniging met statuten, reglement, bestuur, kascommissie, werkplan en vrijwilligers.
In 2013 waren er 10 energiecoöperaties in heel Nederland. In het oprichtingsjaar van Alex Energie in 2019 was dit aantal al gestegen naar 480 en begon Alex met 10 actieve bewoners. In 2023 had de vereniging al 230 leden en zijn de eerste twee collectieve zonnedaken gerealiseerd. Tot nu toe had Alex Energie diverse losse activiteiten en voor dit jaar proberen ze daar meer samenhang in aan te brengen. Dit jaar zal ook het team verbreed moeten worden en de communicatie naar de inwoners toe moet beter. Belangrijk is dat de gemeente zich committeert aan een meerjarige samenwerking.
Samen met Save-the-homes zijn twee projecten aangepakt, de Lieven de Keystraat en De Bazelbuurt.
Uit de Lieven de Keystraat namen 15 bewoners contact op met Alex voor zonnepanelen. Door de stijgende energieprijzen werd dat wel interessant. Twee vrijwilligers van Alex Energie, een procesbegeleider en een ´energiearchtect´, hebben vervolgens via bewonersbijeenkomsten en keukentafelgesprekken alle mogelijkheden per huishouden doorgenomen. Uiteindelijk zijn voor 11 huishoudens offertes aangevraagd via de Bouwhulpgroep voor zonepanelen en om de woningen van het gas af te krijgen. Helaas hadden aannemers meer dan genoeg te doen en zitten ze niet te wachten op particuliere opdrachtgevers, dus er kwam slechts één offerte van 80K, terwijl van tevoren gerekend was op de helft. Dit bedrag was veel te hoog voor de inwoners. Door met een bouwcollectief te werken dat uit lokale installateurs en klussers bestond, kon het project uiteindelijk toch doorgaan met als resultaat dat nu 16 woningen aardgasvrij zijn en drie aardgasvrij-ready.
In de Bazelbuurt ging de samenwerking met de bewonersvereniging. Er ontstond een klankbordgroep van acht bewoners en na bewonersbijeenkomsten gaven 38 bewoners aan interesse te hebben in één of meer verduurzamingsmaatregelen. Alex energie wilde via een tool alle wensen van de bewoners inventariseren, alleen was de tool niet op tijd beschikbaar. Ook vielen de drie trekkers van het project uit. Uiteindelijk zijn door de ondersteuning van Alex op 15 woningen zonnepanelen aangebracht en bij 18 woningen vloerisolatie. Voor de buurt worden nu energiescans gedaan en is men op ´kierenjacht´. Ook worden de mogelijkheden voor een warmtenet verkend.
Concluderend:
- Realiseer je dat de bewoner niet je doelgroep is, maar je vertrekpunt en ´maatje´.
- Een energiecoöperatie kan veel, maar niet alles. Het blijft een samenspel met de overheid en de markt.
- Houdt er rekening mee dat de transitie veel tijd zal gaan vergen.
- Ondersteun als gemeente bewonersinitiatieven als energiecoöperaties in hun ontwikkeling.
- Dilemma: warmtenet vs warmtepomp
- Uitdaging: verduurzaming is meer dan alleen de energietransitie.
Save-the-Homes
Haico van Nunen is adviseur binnen de Bouwhulpgroep en is lector op de Hogeschool van Rotterdam. Haico begint zijn verhaal met een luchtfoto van veel huizen in Rotterdam en maakt hierbij de opmerking: “deze huizen staan er nu en zullen er over 30 jaar nog staan.” Over 30 jaar zullen echter de eisen die we aan huizen stellen anders zijn, dus een keer moet de eigenaar iets gaan doen. Het idee achter Save-the-homes is het wegnemen van financiële en arbeidsbarrières, want zonder geld is er geen vraag en zonder vraag worden er geen oplossingen bedacht en zonder oplossingen is er geen business en zonder business is er geen vertrouwen, en zonder vertrouwen wordt er niet geïnvesteerd. En zo is de cirkel rond waarmee er dus niets gebeurt. Save-the- Homes is opgezet om deze cirkel te doorbreken en bijvoorbeeld oplossingen te bedenken, bewoners te ondersteunen, financiële constructies te bedenken en te zorgen voor genoeg mankracht om projecten ook daadwerkelijk uit te voeren. Save-the-Homes is in Rotterdam vervolgens begonnen met het aanbieden van een one-stop-shop om de cirkel te doorbreken en wilde daarmee graag met de gemeente Rotterdam en Alex Energie aantonen dat verduurzamingsprojecten kunnen slagen en dat ze met een succesvol project kunnen opschalen.
Oubbol, Haico, Ronald en Arthur
Een probleem waar je tegenaan loopt, is dat bewonersinitiatieven draaien op vrijwilligers en die kunnen wegvallen. Een ander probleem is dat je de maatregelen niet huis voor huis kunt oppakken. Bij 18.000 huishoudens kan je geen 18.000 keukentafelgesprekken gaan voeren. Een derde probleem is dat weinig aannemers interesse hebben in particuliere opdrachten. Je moet als bewonerscollectief een continue, grote vraag naar aannemers uitzetten, waardoor het geheel interessant wordt voor aannemers. Wat tegenwerkt is dat je bedrijven nodig hebt uit diverse disciplines, ieder bedrijf is tegenwoordig zeer gespecialiseerd en voor kleine klussen heb je soms al tien bedrijven nodig. Het is dus belangrijk dat werkzaamheden op elkaar worden afgestemd en ingericht en dat collectief de vraag richting aannemers wordt neergelegd.
Bij Save-the-Homes hebben ze een klantreis ontwikkeld. Eerst moet je de bewoners enthousiast krijgen, vervolgens haal je ze ´aan boord´. Je gaat voorlichten wat er gebeurt bij verduurzamingsmaatregelen, wat het betekent. Als je ze hebt overtuigd, kan je overgaan tot de uitvoer en vervolgens koppel je de resultaten terug. Het laatste is heel belangrijk om anderen weer enthousiast te krijgen en straat voor straat uiteindelijk een hele buurt aan te pakken. Dit maakt het voor aannemers ook weer interessant. Nu kunnen ze één straat aanpakken, en als deze klaar is, is een volgende straat aan de beurt.
ICLEI
Arthur Hinsch is senior adviseur voor duurzame energiesystemen van ICLEI. Arthur steunt veel energiecoöperaties en gemeenten die te maken hebben met energiecoöperaties.
Wat kunnen gemeenten doen?
- Gemeenten kunnen openbare ruimte beschikbaar stellen en energiecoöperaties de mogelijkheid bieden deel te nemen aan openbare aanbestedingen.
- Gemeenten kunnen het bewustzijn van de inwoners op het gebied van verduurzaming vergroten, en ook onder de eigen medewerkers. Medewerkers van gemeenten kunnen bijvoorbeeld in het bestuur van een energiecoöperatie stappen en middelen of garanties ter beschikking stellen.
- Gemeenten kunnen aansturen op de oprichting van energiecoöperaties en deze een vast onderdeel maken van hun energie- en klimaatplan.
- Als gemeente kan je uiteindelijk ook financieel voordeel halen uit energiecoöperaties.
- Gemeenten kunnen kosten besparen en kwetsbare huishoudens beschermen met behulp van energiecoöperaties.
Energiecoöperaties en warmtenetten
Momenteel is er een grote afhankelijkheid van hernieuwbare elektriciteit voor hernieuwbare verwarming, waarbij we ook nog te maken hebben met zeer variabele elektriciteits- en olieprijzen. Dit biedt potentieel voor warmtenetten. Deze warmtetransitie vereist echter dat je bij elke individuele bewoner langs moet gaan en dat vraagt heel veel tijd. Er zijn landen, zoals Denemarken, waar je als bewoner verplicht kan worden je aan te sluiten op een (coöperatief) warmtenet. Dit is van voordeel omdat je bij de opzet van een warmtenet een ´kritische massa´ moet hebben om te kunnen beginnen met het project. Vooral bij kleinere gemeenten zijn de inwoners meestal gemotiveerd om zich aan te sluiten aan een coöperatief warmtenet, ook omdat grote bedrijven geen interesse hebben om deze gebieden te ontsluiten.
Binnen Europa zie je ook gemeenten die zelf in hun energiebehoefte willen voorzien. Je ziet dat gemeenten zonneparken en warmtenetten plannen voor hun eigen gebouwen. Indirect profiteren de inwoners weer hiervan omdat hierdoor de energiekosten voor de gemeente omlaag gaan en de inwoners hier op hun beurt van profiteren.
Als gemeente moet je bij energiegemeenschappen je afvragen of je bottom-up wilt werken, zoals bij Alex energie, of toch liever top-down, waarbij je als gemeente het initiatief neemt. En kies je hierbij als gemeente voor een actieve of een meer passieve rol? Realiseer je als gemeente dat veel energiecoöperaties draaien op vrijwilligers en dat vrijwilligers niet altijd een stabiele factor zijn. Houdt er ook rekening mee dat meestal de mensen die binnen coöperaties actief zijn, ook de mensen zijn die de financiële middelen hebben voor verduurzamingsactiviteiten. Inwoners die minder financiële mogelijkheden hebben, dreigen op de achtergrond te geraken.
Helaas was de tijd voor het webinar op om de presentatie van Arthur helemaal te horen. We verwijzen je voor de rest van het verhaal van Arthur, evenals de andere presentaties graag naar het forum van de VPNG. Bij de vakgroep Energietransitie vind je bovendien de opname van dit webinar.