In de webinar van de VPNG over verkiezingsvoorbereiding spreekt Edwin van Dieren, te werk als teamleider van de projectmanagers bij de gemeente Dordrecht en ook werkzaam als trekker van de vakgroep Opdrachtgevers bij de gemeente VPNG, samen met Martin van Engelshoven Huls. Martin, met een ruime politiek-bestuurlijke ervaring, was zeven jaar Statenlid, vijf jaar gedeputeerde in Zuid-Holland en vijftien jaar griffier in vijf gemeenten. Hij benadrukt dat iedere gemeente een eigen manier van benadering en cultuur kent bij het organiseren van verkiezingen.
Dynamiek rond de verkiezingen
De gemeenteraadsverkiezingen kunnen veel verandering brengen al is dit niet altijd het geval, soms keren dezelfde raadsleden terug en de andere keer zijn er nieuwe gezichten. Martin zag dit gebeuren in Oostzaan. Bij de vorige verkiezingen zag hij dat er wederom dezelfde gezichten om de tafel zaten alhoewel dit in andere gemeenten zoals Dordrecht juist het omgekeerde gebeurde. In Dordrecht maakte Edwin mee dat 50 tot 60 procent van de raadsleden nieuw waren, dit maakte de voorbereiding erg complex. Een burgemeester wil vaak introductieprogramma’s klaar hebben, maar als veel bekende gezichten terugkomen, komt dat niet altijd van pas. Het is daarom handiger om de inwerkprogramma’s pas na de verkiezingen te starten als het duidelijk is hoeveel nieuwe gezichten er zullen bijwonen.
De dynamiek begint al een jaar van tevoren. Grote partijen stellen eerder de verkiezingsprogramma’s op en zoeken al eerder naar kandidaten. Kleinere partijen doen dit vaak later en beginnen soms pas een aantal maanden voor de verkiezingen. Raadsleden voelen druk om zich te profileren en dienen meer moties, amendementen en initiatiefvoorstellen in. Dit maakt het drukker voor de ambtelijke organisatie en de griffie.
Voorbereiding en verwachtingen
Een goede voorbereiding is natuurlijk cruciaal, daarom worden in de aanloop naar de verkiezingen duidelijke afspraken gemaakt: wat verwachten raadsleden van elkaar, van de burgemeester, het college en de ambtelijke organisatie? Wat willen politieke partijen, bijvoorbeeld bij de collegevorming? Bespreek dit daarom niet alleen met de fractievoorzitters, maar ook met de lijsttrekkers, omdat nieuwe partijen kunnen meedoen.
De griffie speelt een belangrijke rol, maar kan niet alles alleen. De ambtelijke organisatie moet ondersteunen. Er zijn verschillende fases: voorbereiding, onderhandelingen na de verkiezingen en het inwerken van nieuwe raadsleden en wethouders. Tijdens onderhandelingen hebben partijen snel informatie nodig bijvoorbeeld over projecten of financiën. Organiseer dit goed zodat vragen binnen een week beantwoord zijn. Wijs daarom ook een klein team van contactpersonen aan die weten waar ze informatie kunnen halen.
Financiële keuzes en het ravijnjaar
De komende verkiezingen vallen samen met flinke financiële uitdagingen. In 2026 komt namelijk het ‘ravijnjaar’, een periode waarin gemeenten veel moeten bezuinigen. Vergelijk het met een scherpe bocht op de weg: je weet dat hij eraan komt, maar je moet goed sturen om niet uit de bocht te vliegen.
Deze lastige keuzes moeten al in november 2025 gemaakt worden, bij het vaststellen van de begroting. Sommige gemeenten proberen dit moment uit te stellen door tijdelijk eigen spaargeld te gebruiken. Dat kan even helpen, maar het schuift de problemen vooral door naar later. Het nieuwe bestuur, na de verkiezingen, zit dan met de gebakken peren. Om dit soort financiële knopen door te hakken heb je een sterke coalitie nodig. Partijen moeten stevig samenwerken en durven kiezen. Alleen zo kom je veilig door die scherpe bocht heen.
Verkiezingsprogramma’s en informatie
Partijen starten vaak al twee jaar voor de verkiezingen met het schrijven van hun programma’s. Grote partijen pakken dit gestructureerd aan en halen actief input op bij inwoners en organisaties. Kleinere partijen beginnen vaak later en werken eenvoudiger.
De ambtelijke organisatie kan hierbij ondersteunen door actuele en duidelijke informatie beschikbaar te stellen op de gemeentelijke website. Denk aan gegevens over lopende projecten, financiële cijfers en bouwplannen. Dit voorkomt misverstanden en helpt partijen om hun plannen goed te onderbouwen.
Meestal gebruiken partijen bestaande documenten, zoals de begroting of voortgangsrapportages, in plaats van nieuwe stukken te maken. Dat maakt de informatie betrouwbaarder en verkleint de kans op verwarring of fouten.
Projecten en besluitvorming
Grote plannen zoals een fusie of een bouwproject lijken soms op het bouwen van een huis. Zonder een goede planning weet je niet waar je moet beginnen en kom je onderweg in de problemen. Zulke plannen zijn ingewikkeld en kosten vaak veel tijd en geld. Daarom is het belangrijk om goed vooruit te denken.
In Oostzaan werd in 2021 een fusie onderzocht. Vier jaar later is er nog steeds geen besluit genomen. Dit laat zien hoe belangrijk het is om duidelijke keuzes te maken en tempo te houden.
Bij belangrijke onderwerpen is het beter om geen besluit te nemen vlak voor de verkiezingen. Kiezers hebben dan weinig invloed. Bij een lastig besluit zoals betaald parkeren kan er beter in het eerste jaar een besluit genomen worden, zo is er genoeg tijd om het besluit uit te voeren en kunnen mensen eraan wennen.
Verdeel projecten in fases. Maak steeds duidelijk welke keuzes nog openstaan. Dit helpt om spanningen te voorkomen, zeker als een project langer duurt. Soms stoppen plannen onderweg, zoals de plannen voor een tram in Leiden, omdat kiezers bij verkiezingen een andere richting kiezen. Dat hoort bij een gezonde democratie.
Inwerkprogramma en verbonden partijen
Voor nieuwe raadsleden en wethouders is een goed inwerkprogramma essentieel. Start daarom hiermee pas na de verkiezingen wanneer er duidelijk is wat de verhouding tussen nieuwe en bekenden mensen zijn. Richt vooral op de nieuwkomers zodat zittende raadsleden niet alles opnieuw hoeven te doorlopen.
In het programma is het belangrijk om uit te leggen hoe de gemeente werkt, met extra aandacht voor de financiën. Leer raadsleden bijvoorbeeld hoe ze een begroting kunnen lezen en waar ruimte is voor nieuwe plannen. Dit helpt om onrealistische voorstellen te voorkomen.
Besteed ook aandacht aan verbonden partijen zoals de GGD of de veiligheidsregio. Deze organisaties zijn vaak belangrijk maar worden in het inwerkproces makkelijk vergeten. Laat daarom een ambtenaar uitleggen wat de gemeente samen met deze partijen wil bereiken en waar de knelpunten liggen. Zo blijft het perspectief van de gemeente centraal, in plaats van alleen het verhaal van de externe organisaties.
Tips voor opdrachtgevers
Als opdrachtgever is het belangrijk om goed voorbereid te zijn tijdens verkiezingstijd en de nieuwe raadsperiode. Hier zijn enkele handige tips:
Het is cruciaal om neutraal te blijven. Dit betekent dat er geen wethouders of raadsleden geholpen mogen worden met hun campagneactiviteiten. Het is verstandig om hierover vooraf duidelijk te overleggen met de gemeentesecretaris en de griffier, zodat er duidelijk is wat wel en niet toegestaan is.
Daarnaast is voorbereiding van groot belang. Zorg ervoor dat alle relevante informatie over projecten en financiën klaarligt. Er kunnen vragen verwacht worden over de beschikbare financiële ruimte en eventuele veranderingen in de toekomst. Het is goed om voorbereid te zijn op deze vragen, zodat er snel en goed gereageerd kan worden.
Probeer ook zoveel mogelijk gebruik te maken van bestaande rapportages. Dit bespaart tijd en voorkomt verwarring. Werk met documenten die er al zijn, zoals de begroting en voortgangsrapportages, in plaats van nieuwe stukken te maken.
Tot slot is goede planning essentieel. Lastige besluiten kunnen beter aan het begin van de raadsperiode genomen worden. Het is ook raadzaam om grote projecten op te splitsen in kleinere, overzichtelijke fases zodat het duidelijk is welke keuzes er nog openstaan.
Tot slot
De voorbereiding op de verkiezingen vraagt om samenwerking tussen griffie, ambtelijke organisatie en politieke partijen. Het is een spannende tijd met veel dynamiek, maar ook een kans om de gemeente goed klaar te stomen voor de toekomst. Met duidelijke afspraken, goede informatie en een slimme planning verloopt de overgang soepel. Succes met de voorbereidingen!